Paranoya

Paranoid kişilik bozukluğu olan bireyler başkalarından şüphe duyarlar. Bu şüphe aile, iş arkadaşları ve tanıdıklarla olan ilişkileri de etkiler. Ancak paranoid şizofreniden farklıdır çünkü halüsinasyonlar gibi semptomlar burada söz konusu değildir. Sosyal ve mesleki işlevsellikte daha az bozulma söz konusu olur. Ayrıca şizofreninin karakteristik özelliklerinden olan bilişsel dağınıklığa da rastlanmaz.

Paranoyak işleyişe baktığımızda; bir olayın yargılanmasına dair hataları görürüz. Hastanın doğru olduğunu düşündüğü şeyi ispatlamak için öne sürdüğü argümanlar, hezeyan ilerledikçe akla yatkın olmaktan çıkar. Ancak paranoya entelektüel süreçler anlamında büyük sıkıntı göstermez, hatta zeki kişiler oldukları da görülebilir.

Paranoyak hezeyan, mutlaka paranoyak bir kişiliğe dönüşmez. Bazı hastalar baskıcı bir olay (travma, hapis, sosyal ve kültürel yalıtım) nedeniyle paranoyak bir hezeyan sergiler. Diğerlerinde, kişiliğe dair problemler ve hezeyan, bazen uzun bir süreden beri çok karmaşık biçimde ortaya çıkar. Paranoyada dört farklı kişilik özelliği tanımlarız. İçerikleri kişiden kişiye değişir.

1)Benliğin Şişmesi: Eleştiriye yönelik aşırı bir hassasiyet söz konusudur. Hastaya yönelik en ufak bir eleştiriye düşmanca bir tutum ile karşılık verilir. Kişisel değer ve benlik saygısına yönelik bir hassasiyet ile ötekilerle kurulan ilişki; öteki üzerinde baskın olma ya da aşağılama arasında gidip gelir.

2) Güvensizlik ve Kuşku: Ötekiler ile kurulan ilişkide kuşku ya da güvensizlik kritik bir rol oynar. Dışarıdan gelecek kötülüğe karşı, ötekini engellemek adına saldırganlık gösterilebilir ya da son derece kibar/ nazik bir yaklaşım içinde de olunabilir.

3)Yargılamanın hatalı oluşu: Bu durum kötülük görme ile bağlantılıdır. Paranoyak kişi, çevresinde olan her şeyi yorumlar, mimikleri, jest ve davranışları, kelimeleri yorumlar. Kendince bir hükme varır, kararından şüphe duymaz ve bunu eleştirmez.

4) Sosyal uyumsuzluk: Çevreye uyum ile ilgili bir güçlük söz konusudur.  Dışarıdan gelebilecek kötülüğe karşı kendini korumak adına kendi içine çekilir. Diğer insanlar, paranoyak kişinin saldırgan, kavgacı tutumunu reddeder, bu sebeple de hastanın yalnızlaştığı görülür.

Paranoyak hezeyan, düzenekleri ya da hezeyanı oluşturan temalara göre farklılıklar içerir.

Yorumlama Hezeyanı: Hasta için hiçbir şey tesadüfen olmaz, hepsinin bir anlamı vardır. Her yeni unsur, hezeyana dahi edilerek tekrar yorumlanır, açıklanır, tanımlanır ve hastanın inancına dahil edilir. Böylece bir hezeyan ağından bahsedebiliriz. Kötülük görmeye dair inanç belirgindir.  Yorumlama hezeyanın oluşumu esnasında, ilk olarak dışarıdan bakıldığında hastanın açıklamaları akla uygun gelebilir, çünkü mantıklı ve yapılandırılmıştır ve olası görünür. Bazen bir arkadaş, hastanın bir yakını, bu hezeyana dahil olur; inançları paylaşılır. Ancak çok kısa sürece “kötülük görme” ye dair inanç baskın olur. Böylece kötülere karşı kendini savunma, karşı saldırıya geçme gibi bir durum ortaya çıkar. İleri safhalarda hastanın eyleme geçebildiği, saldırgan eylemlerde bulunduğu, bireysel ya da toplum içinde saldırganlık gösterdiği dikkati çeker, bazen de cinayet işler.

İlişki Hezeyanı: Özellikle içine kapanık, utangaç, hassas, kırılgan kişilerdir. Genellikle saldırgan değillerdir. İlişki hezeyanındaki tema, kişinin öteki tarafından reddedildiği, aşağılandığı ve kendine kötülük yapıldığına dair olan inancıdır. Depresif acı çok belirgindir, bazen son derece yoğun olabilir ve bu durum intihar girişimlerine de sebep olabilir.

Tutku Hezeyanları: Bu hezeyan grubu içinde 3 büyük kategori ayrıştırılır. Hastanın, bir durum, bir fikir, bir kişi ile ilgili olarak hezeyan geliştirdiği görülür. Bu hezeyanın içinde aşk/ nefret kombinasyonu son derece güçlü bir şekilde açığa çıkar.

1. Erotomanik Hezeyan :  Bir söz, bir bakış öteki tarafından hastanın sevildiğine dair yorumlanır, ötekinin hastayı sevmesi için bu bir söz veya bir bakış yeterli olup, hemen yorumlanır. Hastanın kendini sevdiğine inandığı bu kişiler, toplum içinde prestijli olan, genellikle ünlü kişilerdir. Hasta, tüm detayları yorumlar, karşılık alamadığında da bunun aslında “aşklarını gizli tutmak için bir önlem olabileceği” şeklinde yorumlar. Tipik tutumlara eşlik eder ( takipler, yolculuklar).Klasik olarak “umut” diye adlandırılan başlangıç evresinin ardından daha tehlikeli iki evre gelir: gücenme ve hınç.  Bu evreye zulüm ve kavgacılık fikirleri eşlik eder. Eyleme geçişler ille de aşk nesnesine yönelik olmaz, daha ziyade yolu tıkadığı varsayılan yakınlara yöneliktir ve böylelikle sevilen kişinin niçin taleplere gerektiği gibi cevap veremediği açıklanır. Erotomanın hedefi cinselliğe pek az yer verir, “kusursuz uyum” u hedefler ve özellikle ihtiras üzerinde temellenmiştir, çünkü peşinde koşulan kişi çok yüksek bir toplumsal soydan geliyor olmalıdır. Burada paranoyanın temel özelliği bulunur “erotomaninin kaynağı arzu ya da şefkatten çok gururdur”.
2. Kıskançlık Hezeyanı : İsminden de anlaşıldığı üzere, partnerinden şüphelenmek hezeyanın temelini oluşturur. Günlük yaşama ilişkin en sıradan ayrıntılar, telefonun çalması, sokaktaki birinin bakışı gibi detaylar yorumlanır. Paranoyak kişi, partnerinin, tüm jest, mimik ve davranışlarını izler, gelen postaları, kuryeleri ve emaillerini takip eder, bunları karıştırıp hezeyanı için kanıt arar.  İntihar girişimi riski mevcuttur, eşlik eden yoğun depresif acı sebebiyle böyledir. Aynı zamanda partnere yönelik saldırgan davranışlar da görülebilir, Yaralama veya ölüme kadar gidebilecek saldırgan eylemlere ilişkin risk mevcuttur. Eşlik eden madde kullanımı veya alkolizm nadir değildir, ve tabloyu daha da ağırlaştırır.
3. Öç alma hezeyanı : Kişi, mağdur edildiğine veya kendisine kötülük yapıldığına inanır. Örnek olarak, bir hastalığa dair bir teşhisin açıklanmasının ardından ya da bir ameliyatın ardından ki bu özellikle bir estetik ameliyat olabilir- hasta mağdur edilmiştir veya özellikle kendisine kötülük yapılması amaçlanmıştır. Yanlış bir değerlendirme yapılmıştır, kendisine karşı ön yargılı davranıldığına inanır.

DSM ‘de paranoyak işleyişin izlerini, paranoid kişilik bozukluğu adı altında ve hezeyanlı bozukluk kategorisi içindeki psikotik bozukluklar adı altında bulabiliriz.

Kaynaklar

 Kring, A. M., Johnson, S.L, Davison, G. ve Neale, J. (2013). Psikolojik bozukluklar. Şahin, M. (Çev. Ed.). Anormal Psikolojisi. Basım Yeri: Nobel Akademi

Sever, A.E.Y. (2021). Psikanalitik Psikopatoloji. Yayınlanmamış Ders Notu. İstanbul Üniversitesi.