Stres nedir?

Stres, kişinin fiziksel ve ruhsal sağlığı tehdit edildiğinde ve bu sınırlar zorlandığında ortaya çıkan fizyopsikolojik bir tepkidir. Tehditler ve zorlamalar karşısında vücut kendini korumak için bir dizi tepkiyi başlatır ve bu nedenle psikolojide "savaş ya da kaç" olarak da adlandırılan tepki ortaya çıkar. Birey bir tehlikeyle karşılaştığında onunla baş edebileceğini düşünüyorsa, orada kalır ve bu tehlikeyle savaşır; başa çıkamayacağını düşündüğü tehlike durumlarında manevra yaparak kaçma tepkisi verir.  Stres, günlük hayatta her insanın sıklıkla yaşadığı, kaçınılmaz bir olgudur. Başlangıçta kişide kaygı, gerginlik, mutsuzluk gibi psikolojik sorunlar ortaya çıkar, ancak uzun süreli aşırı stres durumunda fiziksel sorunlar da görülebilir. Bunlar kişinin günlük yaşam koşullarına uyumunu zorlaştırırken, bağışıklık sistemini zayıflatır ve kişiyi birçok hastalığa karşı savunmasız hale getirir.

Kişi kendini stres altında hissettiği anda strese neden olan faktörler vücut tarafından tehlike olarak algılanır ve beyinden stres hormonları salgılanır. Sonuç olarak vücut 3 farklı aşamadan oluşan bir dizi reaksiyon başlatır. İlk aşamada vücut alarm mekanizmasını harekete geçirir ve stres hormonlarının salgılanması, yaşamsal belirtilerin artması, terleme gibi çeşitli fizyolojik tepkiler geliştirir. İkinci aşama ise direnç aşamasıdır. Stres kaynağı olarak algılanan durum etkin bir şekilde çözüldüğünde, vücut alarm aşamasında oluşan hasarı ortadan kaldırır ve stres hormonlarının seviyesi düşer. Bunun sonucunda yüksek tansiyon ve terleme gibi fizyolojik tepkiler ortadan kalkar. Stres reaksiyonunun üçüncü aşamasında, vücut bir bitkinlik durumu yaşayabilir. Etkili bir şekilde baş edilemeyen ve üstesinden gelinemeyen zorlanma kaynakları arttığında vücudun uyum kapasitesi azalır ve dolayısıyla alarm aşamasındaki tepkiler sürekli hale gelerek kronik bir stres tablosuna neden olur.

Stres çeşitleri nelerdir?

Üç farklı stres çeşidi vardır ve şu şekilde sıralanır: akut stres, epizodik akut stres ve kronik stres. Akut stres durumunda, stresin birçok belirti ve semptomu yoğun bir şekilde hissedilir, ancak vücut stresi hızlı bir şekilde düzenlemeyi başarır. Hemen herkesin gün içinde kısa bir süreliğine yaşadığı ve günlük yaşamın işleyişini kesintiye uğratmayan stres türü akut strestir. Epizodik akut streste ise gün içinde sıklıkla tekrarlayan akut stres görülür. Bu da kişinin genel olarak kaygılı ve gergin bir profile sahip olmasına ve çok çabuk sinirlenmesine neden olacaktır. Doğru başa çıkma yöntemleri ile kontrol edilmeyen epizodik akut stres durumu, ilerleyen dönemlerde kronik strese neden olur ve bu durumda stresin vücuttaki etkileri çok daha ciddi bir şekilde hissedilir.

Akut stres genellikle heyecan verici, enerji verici ve uyarıcı iken, kronik stres kişinin enerjisini kaybetmesine, fiziksel ve zihinsel olarak yorulmasına ve işlevselliğini kaybetmesine neden olur. Bu stres tablosu genellikle günlük hayatın rutin kaygılarından ziyade altta yatan travmatik sorunların bir sonucu olarak ortaya çıkar. Çocukluk çağı travmaları, sorunlu aile ortamı ve uzun süreli sağlık sorunları gibi çözülmemiş sorunlar, gelecekte kronik stresle sonuçlanabilir.

Stres neden olur?

Birçok faktör, çoğu zaman kişinin içinde bulunduğu koşullara uygun olarak bir stres kaynağıdır. Bu nedenle strese neden olan faktörleri tanımlarken her faktörün bireylere ve durumlara göre değişebileceği bilinmelidir. Bu doğrultuda strese neden olan faktörler genellikle şu şekilde sıralanır:

* Önemli yaşam olayları ve yaşam tarzındaki değişiklikler, çevresel stresin en yaygın kaynaklarıdır. Örneğin üniversiteye başlamak, yeni bir şehre taşınmak, sevilen birini kaybetmek, ciddi sağlık sorunları yaşamak kişinin yaşam tarzını değiştiren ve yeniden ayarlanmasını gerektiren durumlardır. Yeniden uyum süreci, insanların büyük çoğunluğunda strese neden olur.

* Yaşam tarzının olağan sorunları da önemli stres kaynaklarıdır. Kırgınlık, ayrılık, iş yaşamının yorucu temposu, ekonomik sorunlar ve günlük yaşamdaki daha birçok sorun gibi yakın çevre ile iletişim sorunları, aşırı stres belirtilerine ve hatta strese bağlı hastalıkların gelişmesine neden olabilir. Bu olayların sıklığının artması kişinin bağışıklık sistemini zayıflatır ve hastalıklara yatkınlığı artırır.

* Kişisel stres kaynakları, çevresel kaynaklar kadar önemlidir. Kişinin zihinsel faaliyetleri, olaylara bakış açısı ve dolayısıyla olayları algılama şekli, kişinin stres düzeyini büyük ölçüde artırabilir. Bir olay sırasında yaşanan stresin yoğunluğu, kişinin olaya yaklaşma biçimi ve bu olayı yaşarken kendisiyle kurduğu iç diyalog ile doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle, bazı durumlarda kişi genellikle kendi stresinin kaynağıdır. Bu tutum, bireyin özgüvenini büyük ölçüde etkileyen ve stresle baş etmesini son derece zorlaştıran önemli bir sorundur. Bu tür stres tabloları genellikle uzman desteği gerektirir.

Stres belirti ve semptomları nelerdir?

Stres hastalıkları kişide farklı fizyolojik ve psikolojik belirtilerle ortaya çıkabilir. Bu semptomları doğru ve hızlı bir şekilde tanımak stresten kaynaklanabilecek hastalıkları durdurmak için son derece önemlidir.

Fizyolojik Stresin Belirtileri:

* Stres durumunda öncelikle kişinin nefes alması hızlanır, dakikadaki solunum hızı artar,

* Hayati işaret yükselir, kalpte çarpıntı hissi görülür,

* Kserostomi ve yutma güçlüğü oluşabilir,

* Kan ısısı yükselir, kişi "sıcak basması" olarak tanımlanan şeyler yaşar,

* Ellerde terleme olur,

* Kaslar gerilir, kaslardaki gerginliğe bağlı ağrılar oluşabilir,

* Hazımsızlık, mide ekşimesi, mide bulantısı, ishal veya kabızlık gibi gastrointestinal sistem sorunları gelişir,

* Kas yorgunluğu ve halsizlik stresin fiziksel belirtileri arasındadır,

* Baş ağrısına yol açan diş sıkma meydana gelebilir,

* Uyku sorunları oluşur, kişi uykusuzluk ya da aşırı uyuma gibi belirtiler gösterebilir.

Psikolojik Stresin Belirtileri:

* Stresli bir durumda ortaya çıkan birincil psikolojik belirti, kaygı, huzursuzluk hissidir,

* Stresli zamanlarda kişi odaklanmakta güçlük çeker, konsantrasyon sorunları görülür,

* Unutkanlık, dalgınlık gibi sorunlarla sıklıkla karşılaşılır,

* Sinirli bir ruh hali görülür, kontrol eksikliği ortaya çıkar,

* Kişi üzgün, kızgın, mücadele halindedir.

Stres nasıl tedavi edilir?

Stresi doğru bir şekilde kontrol altında tutmak, kişinin hem ruh hem de beden sağlığı bütünlüğünü korumak için son derece önemlidir. Sakin, huzurlu ve sağlıklı bir yaşam sürmek için stresle başa çıkma yöntemleri geliştirmek ve bunları günlük yaşam alışkanlıkları haline getirmek önemlidir.

Strese neden olan faktörlerle doğru bir şekilde baş edebilmek için kişinin öncelikle konuyu tanıması ve çözüm odaklı bir yaklaşım geliştirmesi gerekir. Bunun için stresli durumlarda planlı ve programlı olmak, sorunları çözmek için gerekirse yardım istemek, yardımcı olabilecek kişilerle konuşmak, stresi yoğunlaştıran durumlardan kaçınmak, baş etmeyi teşvik etmek için daha sakin ve huzurlu ortamlar oluşturmak gerekir. Kendi kendine telkin yöntemi, kişinin düşüncelerini olumlu bir şekilde düzenlemeye yardımcı olabilen bir başka yöntemdir. Olaylara mümkün olan en olumlu şekilde bakmak ve gerçekçi olmayan düşünce kalıplarıyla mücadele etmek önemlidir. Stresle başa çıkma yöntemleri oldukça faydalıdır ancak bazı durumlarda kişi uzman desteği almalıdır. Stresin fiziksel veya zihinsel belirtilerinden bir veya birkaçını yaşıyorsanız, sizin için uygun başa çıkma yöntemlerini seçmeniz yardımcı olacaktır. Ancak stresin kronikleşmemesi ve ciddi fiziksel sorunlardan korunmak için zaman kaybetmeden belirti ve semptomları iyi takip etmek ve alanında uzman psikolog ve psikiyatristlerden yardım almak önemlidir.

Yazının kaynakları

NHS(2019). Stress. Erişim tarihi Ekim 8, 2022.

Cleveland Clinic(2021). Stress. Erişim tarihi Ekim 8, 2022.