PSİKOLOJİK SAĞLAMLIK NEDİR?
İnsanlar, yaşamları boyunca birçok olumsuz ve kendileri için zorlayıcı olan olay ve durumlar deneyimlerler. Bu zorlu olay ve durumlara maruz kalan bireyler, birbirinden farklı tepkiler vermekte ve farklı başa çıkma yöntemleri geliştirmektedirler. Kimileri bu zorlu yaşantı deneyimleri ile başa çıkmakta zorluk çekmekte ve sonrasında anksiyete, depresyon gibi psikolojik rahatsızlıklar göstererek psikolojik iyi oluş haline dönebilmeleri uzun zaman alabilmektedir. Bu bireylerin aksine bazıları zorlu deneyimler sonrasında kısa sürede toparlanmakta ve normal yaşantılarına devam etmektedirler. Pozitif psikolojide, olumsuz deneyimlerden sonra hızlı bir şekilde toparlanma ve normal hayata yeniden dönebilme gücü “psikolojik sağlamlık” olarak tanımlanmaktadır. Psikolojik sağlamlık İngilizce “resilience” kelimesi köken olarak da Latince “resiliens” kelimesinden türetilmiş olup “bir cismin elastikiyet veya esneklik gibi özellikleriyle bir etkiye maruz kaldıktan sonra eski formuna kolayca dönebilen” anlamı ile kullanılmaktadır (Doğan,2015, akt. Koçak,2021).
Grotberg(1995)’e göre psikolojik sağlamlık, “yaşamımızdaki zorluklarla karşılaşmayı, bu zorlukların üstesinden gelmeyi ve hatta bu zorluklardan daha güçlü bir şekilde çıkmayı sağlayan bir yeterlilik” dir(Kaner ve Bayraklı,2010). Richman(1999) tarafından yapılan tanıma bakıldığında psikolojik sağlamlık “zor durumlar karşısında beklenmedik ve olumlu başarılar elde etme ve olağan dışı durum ve şartlara ayak uydurma yeteneği” şeklinde tanımlanmaktadır (Tekyıldırım, 2019).
Psikolojik sağlamlık üzerine yapılmış olan tüm bu tanımlar, bu kavramın içinde iki önemli ögeyi vurgulamaktadır. Bunlardan ilki, önemli bir tehdit veya yoğun bir zorlukla karşı karşıya kalma, ikincisi ise gelişimsel süreç üzerindeki majör saldırılara rağmen pozitif uyum sağlamayı başarmadır. Psikolojik sağlamlık, bireyin olumsuz durumlarla veya tehditlerle baş edebilmesi, bu durumlara uyum sağlayabilmesi ya da olumlu sonuçlar alabilmesi için bireyin çevresine olan etkisini içermektedir (Hanley,2010, akt. Ayar,2018). Bunlara ek olarak, psikolojik sağlamlık tanımları birey ve çevresinin karşılıklı etkileşimlerini içerdiğini; stres ve başa çıkma becerisi arasındaki dengeyi ifade eden aktif, gelişimsel ve bireyin yeterliğini artıran bir süreç olduğunu ortaya koymaktadır (Kaner ve Bayraklı, 2010).
Psikolojik sağlamlık kavramına farklı açılardan bakıldığında bazı çalışmalarda zorlu yaşam deneyimlerinin kötü taraflarını baskılayan ve uyum sağlama özelliğini ön plana çıkaran etkili bir karakter özelliği olarak ele alınmaktadır. Konu ile ilgili bazı çalışmalarda bireylerin genetik özellikleri incelenmiş ve bazı bireylerin psikolojik sağlamlık düzeyleri yüksek olarak dünyaya geldikleri sonucuna ulaşılmıştır. Bununla birlikte yapılan bazı çalışmalarda da psikolojik sağlamlığın gelişimsel süreç boyunca maruz kalınan durumları algılayıp öğrenme, fark etme ve olumlu yönde uyum sağlama gibi sonradan öğrenebilen bir beceri olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Basım, Çetin, 2011, akt. Koçak, 2021).
Psikolojik Sağlamlık İçin Risk Faktörleri
Psikolojik sağlamlık yapısı gereği risk faktörleri olmadan kavramsallaştırılması mümkün değildir. Psikolojik sağlandıktan bahsedebilmek için bir risk durumunun mevcut olması gerekmektedir. Kişi ebeveynlerinin boşanması, yoksulluk, bir yakının kaybı, doğal afet gibi risk içeren durumlarla karşı karşıya kaldıktan sonra ciddi bir şekilde olumsuz etkilenmemiş ve sarsılmamışsa psikolojik düzeyi yüksek bir kişi olduğu düşünülebilmektedir. Bunun aksine kişi risk içeren durumlarla maruz kalmamışsa uyumlu ve normal olarak tanımlanabilmekte ancak risk faktörleri olmadığından psikolojik sağlamlıktan bahsedilememektedir (Masten ve Red, 2002, akt. Tekyıldırım, 2019). Psikolojik sağlamlık üzerine yapılan araştırmalara bakıldığında bu araştırmaların odak noktalarının, yüksek risk altında yaşayan kişilerin hayata olumlu adaptasyon göstermelerinin tanımlanması şeklinde olduğu görülmektedir Literatüre bakıldığında risk faktörlerinin demografik, biyolojik, genetik veya sosyo-kültürel özellik ve durumlar olabildiği ve risk faktörlerinin bireysel, ailesel ve çevresel olmak üzere üç başlık altında incelendiği görülmektedir. Bireysel risk faktörleri erken doğum öyküsü, kronik rahatsızlıklar gibi bireylerin maruz kaldığı zorlu yaşam olayları; ailesel risk faktörleri ebeveynlerin boşanması ebeveynlerin kronik rahatsızlıkları, aile içinde psikopatolojinin mevcudiyeti, tek ebeveyn ile yaşama, ebeveynin ölümü; çevresel risk faktörleri ise fakirlik, barınma ortamı nedeniyle yaşanan güçlükler, ihmal, istismar, doğal afet, göç, savaş ve salgın hastalıklar gibi toplumsal travmalar olarak sınıflandırılmaktadır (Gizir, 2007, akt. Koçak, 2021).
Psikolojik Sağlamlık İçin Koruyucu Faktörler
Koruyucu faktörler, risk faktörlerinin olumsuz etkileri arasında tampon görevi gören değişkenler olarak tanımlanmaktadır. Maten ve Powell (2003) tarafından, aynı risk faktörüne maruz kalmış olmalarına rağmen gelişimini devam ettiren veya olumlu adaptasyon gösteren kişiler ile gelişim ödevlerini tamamlayamayan ve olumlu adaptasyon sağlayamayan kişiler arasında farklılıklara sebep olan değişkenler koruyucu faktörler olarak tanımlanmaktadır (Tekyıldırım, 2019).
Literatüre bakıldığında, koruyucu faktörler içsel ve dışsal olarak ikiye ayrıldığı görülmektedir. Bu kapsamda içsel koruyucu faktörler; olumlu mizaç, zeka, öz yeterlik, öz saygı, etkili iletişim becerileri, pozitif benlik algısı, umut, mizah kapasitesi, sağlıklı kişilerarası ilişkiler, ve sağlıklı nörobiyolojik yapı şeklinde ifade edilirken dışsal koruyucu faktörler; olumlu sosyal destek, finansal kaynaklar, saygı, güvenli ilişkiler, pozitif ebeveynlik ve akran desteği şeklinde ifade edilmektedir (Olsson, Band, Burns, Vella Brodrick ve Sawyer, 2003, akt. Tekyıldırım, 2019).
Psikolojik Sağlamlık Düzeyi Yüksek Bireylerin Özellikleri
Psikolojik sağlamlık çalışmaları, bireylerin sahip olduğu özelliklerin neler olduğu üzerine odaklanmıştır. Bu çalışmalar ile psikolojik sağlamlıkları düşük bireylerin kişilik özelliklerinin, psikolojik sağlamlık düzeyleri yüksek olan bireylerin kişilik özelliklerinden farklılaştığı duyarlı olma, entelektüel kapasite, alternatif yollar üretebilme ve ahlaki değerler gibi ayırt edici özelliklere sahip oldukları kabul edilmiştir ( Masten, 1986; Werner ve Smith, 1982, akt. Koçak, 2021). Bonanno vd. (2007) tarafından yapılan çalışmada, travmatik olaylara maruz kalmış kişilerden psikolojik sağlamlıkları yüksek olanların travmadan önceki rutin hayatlarına dönmeden önce minimum birkaç ay psikolojik semptomlarında artış olduğunu, buna rağmen kısa sürede toparlanabildikleri sonucuna ulaşılmıştır. Psikolojik sağlamlık düzeyleri yüksek olan kişiler ya çok az semptom gösteriyor ya da hiçbir semptom göstermiyordu. Bununla birlikte bu kişiler, günlük rutinlerindeki kişisel ve sosyal alanlardaki görevlerini aksatmamakta, yeni deneyimlere açık ve istekli bir şekilde yaşamlarını idame ettirmektedirler (Koçak, 2021).
Agaibi ve Wilson (2005)’a göre entelektüel yetenek ve merak duygusu ile mevcut problemleri kavramsallaştırma ve ayrıştırma becerisi psikolojik sağlamlığı yüksek bireylerin özellikleri arasındadır. Bununla birlikte esneklik, kontrol odağı, atılganlık, öz saygı gibi dışa dönük kişilik özelliklerinin psikolojik sağlamlığı ortaya çıkarttığı belirtilmektedir. Eminagaoğlu (2006) ise zorlu yaşam olaylarıyla başa çıkabilmek için gerekli içsel kaynaklara sahip olma, yüksek başa çıkma becerisi, stresi kontrol gücü, doğru bir gerçeklik algısı, sosyal çevreye yönelik olumlu ve ilgili olma, öz farkındalık, özgüven, düşünerek harekete geçme, bireysel ilişkilerde yakınlık kurma ve sürdürme isteği gibi özelliklerin psikolojik sağlamlığı yüksek kişilerin ortak özellikleri olduğunu ileri sürmektedir (Koçak, 2021).
KAYNAKÇA
Ayar, D. (2018). Gençlerde psikolojik sağlamlık. Gençlik Araştırmaları Dergisi, 6(15), 91-104.
Kaner, S. ve Bayraklı, H. (2010). Aile yılmazlık ölçeği: Geliştirilmesi, geçerliği ve güvenirliği. Özel Eğitim Dergisi, 11(2), 47-62.
Koçak, Z. (2021). Covid-19 pandemisi sürecinde evlilik uyumuyla ilişkili faktörler olarak ruhsal yakınmalar ve psikolojik dayanıklılık. Yüksek Lisans Tezi, KTO Karatay ÜniversitesiLisansüstü Eğitim Enstitüsü, Konya.
Tekyıldırım, A. (2019). Engelli bireylere sahip ailelerin psikolojik sağlamlık ve bakıcı yük değerlendirmesi arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
